Anh Đức Blog: DAI HOC.html

ĐẠI HỌC

Phan Văn Các

(Giới thiệu và dịch chú)

LỜI DẪN

Đại học vốn là một thiên trong sách Lễ kí (là thiên thứ 42 trong 49 thiên của sách này). Là một trong các tác phẩm của Nho gia, tương truyền là do Tăng Tử làm ra. Trịnh Huyền thời Đông Hán nói rằng: "Danh viết Đại học giả, dĩ kì kí bác học, khả dĩ vi chính dã" (Gọi là Đại học, vì nó ghi chép việc học rộng lớn có thể làm được chính sự Lễ kí chú); Khổng Dĩnh Đạt đời Đường nói: "Thử Đại học chi thiên, luận học thành chi sự, năng trị kỳ quốc, chương minh kì đức ư thiên hạ" (Thiên Đại học này bàn về việc học hành, có thể trị được nước, làm sáng cái đức minh ở trong thiên hạ).

Xét về nội dung thì nó hòa trộn luân lí, triết học và chính trị trong một thể thống nhất. Sách này nêu ra ba cương lĩnh lớn là "minh minh đức", "tân dân" và "chỉ ư chí thiện" cùng với tám điều mục là "cách vật", "trí tri", "thành ý", "chính tâm", "tu thân", "tề gia", "trị quốc", "bình thiên hạ" là những cương lĩnh cơ bản và nguyên tắc chủ yếu của cái học "nội thánh ngoại vương" của Nho gia.

Tư Mã Quang thời Bắc Tống soạn sách Đại học quảng nghĩa, đó là lần đầu tiên Đại học được tách thành sách riêng. Trình Tử lại điều chỉnh các chương tiết ở nguyên văn Đại học làm thành Đại học định bản và khẳng định rằng đây là "Khổng thị chi di thư, nhi sơ học nhập đức chi môn" (sách do họ Khổng để lại, và là cái cửa bắt đầu đi vào học đạo).

Chu Hi thời Nam Tống đem Đại học, ghép với Luận ngữ, Mạnh Tử và Trung Dung lại gọi là Tứ thư (bốn cuốn sách lớn). Từ đó Đại học chính thức trở thành một trong những tác phẩm kinh điển của Nho gia. Ông lại làm ra sách Đại học chương cú, dựa vào ý kiến hai anh em họ Trình, "phát kì chỉ thú, nhiên hạ cổ giả giáo nhân chi pháp, thánh kinh hiền truyện chi chỉ, xán nhiên phục minh ư thế" (phát huy nội dung ý nghĩa của nó, nhờ thế mà phép dạy người thưở xưa, và nội dung ý nghĩa của kinh truyện thánh hiền lại được sáng tỏ rực rỡ ở đời – Đại học chương cú tự).

Xuất phát từ quan điểm chính trị và đạo đức của Nho gia, Đại học đã nhấn mạnh vào tính thống nhất không thể chia cắt giữa việc tu dưỡng đạo đức cá nhân với việc trị quốc, bình thiên hạ.

Ở Việt Nam, chuyên bàn về sách Đại học thì chỉ có các cuốn Đại học giảng nghĩa, là một bản dịch nôm sách Đại học (có kèm bản chú giải gốc chữ Hán của Chu Hi) và bài nói về cách đọc sách Đại học. Không rõ tác giả, hiện là một bản viết tay 30 trang kí hiệu Thư viện Hán Nôm là AB.277.

Đại học tích nghĩa, do Lê Văn Ngữ biên soạn và viết tựa năm 1927, giảng giải sách Đại học của Tăng Tử, có viện dẫn Kinh Thư, Luận ngữ, Mạnh Tử để thuyết minh. Có một số bài bàn về sách kinh truyện, như Luận ngữ, Trung dung.

Kí hiệu Thư viện Hán nôm là A.2594.

Ngoài ra là các bộ sách chung về Tứ thư như:

- Tứ thư đoản thiên, gồm 170 bài kinh nghĩa, đề tài lấy ở "Tứ thư", như Lí nhân vi đức, Vi chính dĩ đức, tỉnh hình phạt, kê minh cầu v.v… do Trương Văn Đường in năm Minh Mệnh 19 (1838).

- Kí hiệu Thư viện Hán nôm: A. 1794, A.1424.

- Tứ thư sách lược, là tập văn sách, lấy đề tài trong Tứ thư, dùng làm mẫu cho học trò thi cử.

Kí hiệu sách: VHv 391/1-2, VHv 901, VHv 900, VHv 2241, VHt 17.

- Tứ thư tiết yếu, do Bùi Huy Bích trích đoạn, Liễu Văn Đường in năm Thành Thái 7 (1895).

- Tứ thư tính nghĩa, là tập sách chọn lọc ở các trường và các khoa thi, đề tài lấy ở Tứ thư, là loại sách tham khảo luyện thi. Kí hiệu VHv 443, VHv 444, VHv 601/345.

- Tứ thư ước giải do Lê Quý Đôn, hiệu đính Úc Văn Đường in năm Minh Mệnh 20 (1839).

Diễn giải bằng chữ Nôm, một số chương trong Tứ thư.

Kí hiệu sách: AB 270/1-5.

- Tứ truyện tinh nghĩa gồm những bài tinh nghĩa chọn từ khoa thi các trường, đề tài lấy từ Tứ thư làm sách tham khỏa ch người theo đòi cử nghiệp.

Kí hiệu sách: VHv.601/6, VHv.1151 v.v…

Viết và dịch bằng chữ quốc ngữ có:

- Nho giáo, 3 tập của Trần Trọng Kim (tập II có dành 4 trang giới thiệu vắn tắt về Đại học, Nhà xuất bản Trung Bắc tân văn Hà Nội 1932).

- Khổng học đăng của Phan Bội Châu, NXB Khai Trí, Sài Gòn 1929, trong đó dịch và giới thiệu toàn văn Đại học, với những lời bình luận sâu sắc.

- Tứ thư bản dịch của Đoàn Trung Còn từ trước năm 1975, năm 1996 được NXB Thuận Hóa – Huế in lại.

Bản dịch chú này của chúng tôi có tham khảo các bản dịch của các tác giả nói trên nhất là bản Đại học của Phan Bội Châu trong Khổng học đăng, và kết quả của các nhà nghiên cứu Nho học Trung Quốc, cùng với bản dịch bạch thoại của Tiền Huyền, nhà xuất bản Nhạc Lộc thư xã, Hồ Nam, 1994.

CHƯƠNG I

Tiết thứ nhất

Đại học chi đạo: tại minh minh-đức, tại thân dân, tại chỉ ư chí thiện. Tri chỉ nhi hữu hậu định; định nhi hậu năng tĩnh; tĩnh nhi hâu năng yên; yên như hậu năng lự; lự nhi hậu năng đắc. Vật hữu bản mạt, sự hữu chung thủy; tri sở tiên hậu, tắc cận đạo hỷ.

Dịch nghĩa

Đạo đại học là ở chỗ làm sáng tỏ đức sáng, là ở chỗ khiến đời sống dân chúng không ngừng đổi mới, là ở chỗ khiến cho người ta ở vào cõi chí thiện. Biết rằng phải đạt tới cõi chí thiện, thì đã có được phương hướng kiên định; đã có được phương hướng kiên định, thì có thể tĩnh, đã có thể yên tĩnh thì có thể an tâm; đã có thể an tâm thì có thể suy nghĩ, đã suy nghĩ rồi thì có thể thu hoạch. Muôn vật đều có gốc ngọn nặng nhẹ, muôn vật đều có đầu cuối trước sau. Biết sắp xếp đúng thứ tự trước sau của sự vật, thì đã gần với Đạo vậy.

Chú giải

1. Thân dân. Tư tưởng luân lí của Nho gia. Gần gũi dân chúng để giáo dưỡng họ. Khổng Dĩnh Đạt đời Đường nói trong Lễ kí chính nghĩa, "Thân dân giả, ngôn đại học chi đạo tại thân ái vu dân" (Thân dân, nói đạo đại học là ở chỗ yên dân). Chu Hi thời Nam Tống nói trong Tứ thư tập chú; "Trình Tử nói rằng, thân nên là tân. Tân tức là bỏ cái cũ, ý nói đã tự mình làm sáng tỏ cái đức sáng của mình, lại phải nên suy ra đến người khác khiến họ cũng có thể bỏ được vết nhơ nhiễm phải từ trước. Chủ trương cảm hóa người khác bằng thực tiễn đạo đức của mình. Vương Thủ Nhân thời Minh nói: "An bách tính, tức là thân dân. Nói thân dân là kiêm cả ý giáo dưỡng. Nói tân dân thì hơi thiên lệch". "Yêu cái mà dân yêu, ghét cái mà dân ghét, đó gọi là cha mẹ dân, đó đều là ý nghĩa của chữ "thân". "Thân dân" thì cũng giống như Mạnh Tử nói "thân thân nhân dân (Truyền tập lục). Lại nói: "Nói minh minh đức, là lập cái thể của thiên địa vạn vật nhất thể (Đại học vấn) là dùng tâm học để giải thích "thân dân".

2. Chí thiện. Đạo đức hoàn mỹ. Một trong ba cương lĩnh "đại học" của Nho gia. Khổng Dĩnh Đạt đời Đường sớ: "chí thiện giả, ngôn đại học chi đạo, tại chỉ xử ư chí thiện chi hành (Chí thiện là nói dừng ở nơi chí thiện – Lễ kí chính nghĩa). Chu Hi thời Nam Tống lấy "lí" để thích nghĩa chí thiện: "chí thiện, tắc sự lí đương nhiên chi cực dã" (Chí thiện là tột đỉnh của sự lý đương nhiên, cái lẽ việc phải như vậy – Tứ thư tập chú). Vương Thủ Nhân đời Minh: "Chí thiện chỉ là cái tâm này thuần với cực điểm của lẽ trời" (Truyền tập lục, nhất) "chí thiện ở tại tâm ta, chứ không phải nhờ cầu ở bên ngoài" (Đại học vấn). Đó là lấy "tâm tức lí" để thích nghĩa "chí thiện". Trần Xác ở buổi giao thời Minh Thanh thì cho rằng: "Thiên hạ chí lí vô cùng, nhất nhân chi tâm hữu hạn" (Cái lí của thiên hạ thì vô cùng, cái tâm của một người thì hữu hạn). "Đạo vô tân, tri diệc vô tận" (Đạo là vô tân, biết cũng là vô tận), "Phù học, hà tận chi hữu! Thiện chí trung hựu hữu thiện yên, chí thiện chi trung hựu hữu chí thiện yên" (Học làm gì có chỗ cùng tận. Trong cái thiện lại có cái thiện trong đó, trong cái chí thiện lại có cái chí thiện trong đó). "Kim nhật hữu kim nhật chí thiện, minh nhật hữu minh nhật chí thiện" "phi ngô chi thông minh khả dĩ ức nhi tận chi dã" (Hôm nay có cái chí thiện hôm nay, ngày mai có cái chí thiên ngày mai. Không phải sự thông minh của ta có thể ức đoán hết được – Đại học biện).

Tiết thứ 2

Cổ chi dục minh minh-đức ư thiên hạ giả; tiên tri kỳ quốc; dục tri kỳ quốc giả; tiên tề kỳ gia; dục tề kỳ gia giả; tiên tu kỳ thân; dục tu kỳ thân giả; tiên chính kỳ tâm; dục chính kỳ tâm giả; tiên thành kỳ ý; dục thành kỳ ý giả; tiên trí kỳ tri; trí tri; tại cách vật.

Dịch nghĩa

Người xưa muốn làm sáng tỏ đức sáng trong thiên hạ, trước hết phải bình trị được nước mình; muốn bình trị được nước mình, trước hết phải sửa sang cho nhà mình được chỉnh tề tốt đẹp; muốn sửa sang nhà mình cho chỉnh tề tốt đẹp; trước hết phải tu chỉnh bản thân mình; muốn tu chỉnh bản thân mình; trước hết phải lo giữ cho cái tâm mình ngay ngắn, muốn giữ cho ngay ngắn cái tâm mình, trước hết phải làm cho ý niệm mình được chân thành; muốn làm cho ý niệm mình được chân thành thì trước hết, phải có sự hiểu biết; mà con đường để có được sự hiểu biết chính là nghiên cứu đến nơi đến chốn cái nguyên lí của sự vật.

Chú giải

1. Cách vật trí tri. Nói tắt là "cách tri". Mệnh đề nhận thức luận của Nho giáo. Xuất hiện sớm nhất ở Lễ kí, Đại học. "Trí tri tại cách vật", "cách vật nhi hậu tri chí". Trong lời truyện không có giải thích. Chu Hi thời Nam Tống dựa theo ý mình mà giải thích, gọi là "bổ Đại học cách vật trí tri truyện" (Bổ sung lời truyện về cách vạt trí tri trong sách Đại học), cho rằng "Trí tri tại cách vật" tức là: "Ngôn dục trí ngô chi tri, tại tức vật nhi cùng kì lí" (Nói năng muốn dẫn đến sự hiểu biết của ta, thì phải tiếp xúc với vật mà tìm cho hết cái lí của nó – Tứ thư tập chú). Ý nói người ta chỉ có thể bằng cách nhận thức sự vật ngoại giới thì mới có thể không ngừng tăng thêm hiểu biết của mình. Vương Thủ Nhân thời Minh giải thích cách là chính, coi "cách vật" là "chính tâm". Đều không phải là bản ý của Đại học. Khổng Tử tuy không nói rõ "cách vật trí tri", song tư tưởng "cách trí" của Nho gia cũng bắt nguồn từ nhận thức luận của Khổng Tử. Trong vấn đề "cầu tri" (tìm kiếm tri thức), Khổng Tử chủ trương "đa văn trạch kì thiện nhi tòng chi, đa kiến nhi chí chi" (Luận ngữ, Thuật nhi) và nói :"Ngã phi sinh nhi tri chi giả, hiếu cổ, mẫn dĩ cầu chi giả dã (Luận ngữ, Thuật nhi). Về sau học phái Tuân Tử lại đề ra "bất văn tức vật thiểu chí", "kiến vật nhiên hậu tri thị phi sở tại" (Không hỏi thì việc hiểu biết sẽ ít; nhìn thấy sự vật rồi mới biết sự phải! trái ở đâu – Tuân Tử, Nghiêu vấn), có lẽ là chỗ dựa cho "cách vật trí tri" của Đại học. Đến giao thời Minh Thanh, Vương Phu Chi lí giải "cách vật" và "trí tri" là quan hệ biện chứng giữa nhận thức cảm tính và nhận thức lí tính, chỉ ra rằng hai mặt "trí tri" và "cách vật" giúp đỡ lẫn nhau (Thượng thư dẫn nghĩa, Thuyết mệnh trung nhị). Nhan Nguyên, đời Thanh giải thích "cách vật" là "phạm thủ thực tố kì sự" (bắt tay vào thật làm việc ấy) và nói "thủ cách kì vật nhi hậu tri chí" (mó tay vào vật rồi sau đó mới hiểu biết – Tứ thư chính ngộ, Đại học). Sự giải thích khác nhau của các thời Tống, Minh, Thanh đối với mệnh đề "cách vật trí tri" cũng đã phản ánh sự đối lập của hai loại nhận thức luận cổ đại của Trung Quốc.

2. Thành ý chính tâm. Tư tưởng luân lí và phương pháp tu dưỡng đạo đức của Nho gia. Thành ý là không được dối mình. Chính tâm là lòng phải ngay thẳng. Khổng Tử tuy chưa nói rõ "Thành ý chính tâm" song đã có tư tưởng ấy. Luận ngữ Tử hãn nói: "Tử tuyệt tứ: vô ý, vô tất, vô cố, vô ngã", "vô ý" chính là yêu cầu "thành ý". Chu Hi chú: "Ý, tư ý dã" (ý là ý riêng mình) – Luận ngữ chương cú tập chú). Ông còn nói với các đệ tử "Ngô vô ẩn hỗ nhĩ. Ngô vô hành nhi bất dữ nhị tam tử dã, thị Khâu dã – Luận ngữ. Thuật nhi) về mệnh đề này của Đại học, Khổng Dĩnh Đạt sớ: "Năng thành thực kì ý, tắc tâm bất khuynh tà dã… Ý năng tinh thành, cố năng tâm chính dã. (Có thể làm cho ý mình thành thực, thì lòng không thiên lệch… Ý tinh thành được cho nên lòng ngay thẳng vậy). Chu Hi thời Nam Tống chú: "Tâm giả, thân chỉ sở chủ dã. Thành; thực dã. Ý giả, tâm chi sở phát dã. Thực kỳ tâm chi sở phát, dục kì nhất ư thiện nhi vô tự khí dã" (Tâm là cái làm chủ mình. Thành là thật. Ý là cái do tâm phát ra. Làm cho cái tâm phát ra được thật, muốn nó đều tốt mà không tự dối mình vậy). "Ý kí thực, tắc tâm khả đắc nhi chính dã" (Ý đã thật, thì lòng có thể được ngay thẳng vậy – Tứ thư tập chú).

CHƯƠNG II

Vật cách nhi hậu tri chí; trí chí nhi hậu ý thành; ý thành nhi hậu tâm chính; tâm chính nhi hậu thân tu; thân tu nhi hậu gia tề; gia tề nhi hậu quốc trị; quốc trị nhi hậu thiên hạ bình.

Dịch nghĩa

Nghiên cứu đến tận cùng nguyên lí của sự vật, thì mới có thể có được sự hiểu biết; Có được sự hiểu biết thì ý niệm mới chân thành; ý niệm chân thành thì cái tâm mới ngay ngắn. Cái tâm ngay ngắn thì mới tu chỉnh được bản thân mình. Tu chỉnh được bản thân mình rồi mới sửa sang nhà mình chỉnh tề tốt đẹp; sửa sang nhà mình chỉnh tề tốt đẹp mới bình trị được nước mình; bình trị được nước mình thì mới làm thiên hạ được thái bình.

Tự thiên tử dĩ chí ư thứ nhân, nhất thị giai dĩ tu thân vi bản.

Từ thiên hạ cho đến kẻ thứ nhân, tất cả đều lấy việc sửa mình làm gốc.

Chú giải:

1. Tu thân, tức là là “tu dưỡng thân tâm” Tư tưởng luân lí và phương pháp tu dưỡng đạo đức của Nho gia. Quẻ Phục trong Chu Dịch nói: “Bất viễn chi phục, dĩ tu thân dã” Khổng Dĩnh Đạt thời Đường sớ: "Sở dĩ không xa mà nhanh chóng trở lại, là để tu thân vậy, có sai thì sửa vậy”. Cho rằng tu thân là ở chỗ có sai thì sửa. Khổng Tử nói “tu kỉ”, cũng có nghĩa “tu thân”, “tu kỉ dĩ kính…. tu kỉ dĩ an nhân… tu kỉ dĩ an bách tính” (Luận ngữ. Hiến vấn). Lưu Bảo Nam thời Thanh viết: “Tu kỉ giả, tu thân dã”. Đại học coi "tu thân” là căn bản của tám điều mục thi giáo. Mạnh Tử. Tận tâm hạ: “Quân tử chi thủ, tu kì thân nhi thiên hạ bình” (Điều người quân tử giữ là sửa thân mình mà thiên hạ được bình trị). Mạnh Tử cũng coi tu thân là cơ sở của tu dưỡng đạo đức. Sau Cách mạng Tân Hợi, chính phủ Bắc dương đề xướng tôn Khổng độc kinh” từng nêu ra “Quốc dân giáo dục dĩ Khổng Tử chi đạo vi tu thân chi đại bản” (Nền giáo dục quốc dân lấy đạo của Khổng Tử làm gốc lớn để tu thân – Thiên đàn hiến pháp thảo án). Trước năm 1922, các trường trung tiểu học của Trung Quốc có đặt môn “tu thân".

2. Tu, tề, trị, bình. Nói tắt của tu thân, tề gia, trị quốc, bình thiên hạ. Tư tưởng luân lí – chính trị của Nho gia. Về các mặt giáo hoá con người, tu dưỡng đạo đức và thực tiễn chính trị, Nho gia đều chủ trương từ mình đến người, từ gần đến xa, cho nên lấy cách vật, trí tri thành ý, chính tâm làm cơ sở cho tu tề trị bình, đồng thời lấy “tu thân” làm cái căn bản để nối đến tám điều mục trước sau; dùng nó hình thành cả hệ thống triết học chính trị luân lí phong kiến. Lúc sinh tiền Khổng Tử chưa hề nói cụ thể “tu thân, tề gia, trị quốc, bình thiên hạ” song tư tưởng tu tề trị bình của Nho gia thực đã bắt nguồn từ Khổng Tử. Khổng Tử chủ trương “khắc kỉ phục lễ” (Luận ngữ, Nhan Uyên, “hành kỉ hữu sỉ (Tử Lộ), "chí ư đạo, cứ ư đức, y ư nhân, du ư nghệ” (Thuật nhi) thì đều yêu cầu người ta chú ý “tu thân”. Lại nêu ra “nhập tắc hiếu, xuất tắc đễ, hiếu đễ kì vi nhân chi bản” (Học nhi) đều yêu cầu phải “tề gia”. Lại nói: "Đạo thiên thặng chi quốc, kính sự nhi tín, tiết dụng nhi ái nhân, sử dân dĩ thời” (Học nhi). Đó đều là nói về “trị quốc”. Còn đề ra bác thi ư dân nhi năng tế chúng” (Ung dã), "tu kỉ dĩ an bách tính" (Hiến vấn). Đó chính là tư tưởng “bình thiên hạ.

3. Thứ nhân. Từ gọi chung những người sản xuất nông nghiệp từ thời Tây Chu về sau. Có thuyết nói “thứ dân thời Tây Chu, bao gồm dân tự do lớp trên, nông nô lớp giữa và nô lệ lớp dưới” (Phạm Văn Lan Trung Quốc thông sử). Thứ nhân thời Xuân Thu được bàn luận việc nước, “Thiên hạ hữu đạo, tắc thứ nhân bất nghị “(Luận ngữ. Quý thị). Địa vị của họ thấp hơn sĩ nhưng ở trên công thương tạo lệ. Từ Tần Hán về sau chỉ chung những người bình dân không có tước vị. Trong Luận ngữ nói đến “thứ nhân” thường dùng chữ “dân” xuất hiện 50 lần, như “Sử dân dĩ thời" (Học nhi), “Đạo chi dĩ chính, tề chi dĩ hình, dân miễn nhi vô sỉ” (Vi chính). Còn trong Khổng Tử gia ngữ. Ngũ nghi giải, dẫn lời Khổng Tử ví mối quan hệ giữa vua với thứ nhân như thuyền với nước, e rằng là do người sau thêm vào.

CHƯƠNG III

Kỳ bản loạn nhi mạt trị giả, phủ hỹ; kỳ sở hậu giả bạc, nhi kỳ sở bạc giả hậu, vị chi hữu giã.

Cái gốc rối loạn mà cái ngọn được gọn gàng ngay ngắn, là điều không thể có được; Coi nhẹ cái căn bản đáng phải trọng thị và coi nặng cái chi tiết vốn là thứ yếu, [thánh nhân xưa] chưa từng có như vậy bao giờ.

Khang cáo viết: khắc minh đức

Thiên “Khang cáo” nói: “Có thể làm sáng tỏ đức” (Khang Cáo là một thiên trong Chu thư)

Thái giáp viết: cô thị thiên chi minh mệnh.

Thiên Thái Giáp "Suy nghĩ thẩm sát đức sáng mà trời đã phú cho". (Thái giáp là một thiên trong Thượng thư).

Đế-Điển viết: khắc minh tuấn đức.

Thiên Nghiên điển (trong Ngu thư) nói: "Có thể làm sáng tỏ đạo đức cao thượng”.

Giai tự minh dã.

Đó đều là nói rằng đạo đức phải sáng tỏ từ nơi bản thân mình.

Thang chi bàn minh viết: Cẩu nhật tân, nhật nhật tân, hựu nhật tân.

Lời Bàn minh của vua Thang nói rằng: Gột rửa cáu bẩn, trở thành con người mới, ngày ngày đổi mới, lại càng phải mới nữa.

Khang cáo viết: tác tân dân.

Thiên Khang cáo (Chu thư) nói: Phải cải tạo những di dân [của Ân Thương] trở thành những người dân mới [của triều Chu].

Thi viết: Chu tuy cựu bang, kỳ mệnh duy tân.

Kinh Thi nói rằng: " Chu tuy là nước cũ [từ triều Ân] nhưng đã chịu mệnh Trời, mệnh ấy là mới".

(Thi. Đại nhã. Văn Vương, chương I)

Thị cố quân tử vô sở bất dụng kỳ cực

Bởi thế người quân tử [đối vôi mọi việc trên] chẳng có việc gì là không dụng tâm dụng lực đến triệt để (mọi việc đều mang hết sức lực của mình).

Thi vân: bang kỳ thiên lý, duy dân sở chỉ.

Kinh Thi nói rằng: “Kinh kì [nhà Thương] rộng ngàn dặm, là chỗ dân chúng ở”.

(Thi. Thương tụng. Huyền điểu, chương 1 câu 15-16).

Thi vân: “miên man hoàng điểu, chỉ ư khưu ngu". Tử viết: ư chỉ, tri kỳ sở chỉ, khả dĩ nhân nhi bất như điểu hồ;

Kinh Thi nói rằng: “Chim hoàng li hót líu lo, đậu ở một góc gò”. (Thi. Tiểu nhã. Miên man, chương 2, câu 1-2). Khổng Tử nói rằng: Con chim kia đậu, còn biết chọn chỗ mà đậu, há lẽ người ta lại không bằng con chim sao!

Chú giải

1. Khang cáo. Một thiên trong Thư Chu thư là bài văn của Chu Công khuyên răn Khang Thúc lúc phân phong cho ông. Khang Thúc là thuỷ tổ nước Vệ thời Chu, họ Cơ, tên là Phong là em trai Chu Võ Vương. Lần đầu phong ở đất Khang (Tây Bắc huyện Vũ, tỉnh Hà Nam ngày nay) nên gọi là Khang Thúc. Sau khi Chu Công dẹp yên được Vũ Canh và tam giám nổi loạn, bèn đem bảy tộc dân Ân và vùng xung quanh cố đô nhà Thương phong cho Khang Thúc, kiến đô ở Triều Ca (huyện Kì, tỉnh Hà Nam ngày nay) gọi là nước Vệ. Thành Vương còn lệnh cho ông làm Tư Khấu nhà Chu.

2. Thái Giáp. Văn tự giáp cốt Ân Khư viết là . Vua nhà Thương, tên là Chí. Là cháu đích tôn của vua Thang, là con của Thái Đinh. Thái Giáp là miếu hiệu của ông. Sau khi nối ngôi Trọng Nhâm, vì không tuân theo phép của vua Thang, không lo quốc chính, bạo ngược với trăm họ, bị Y Doãn đày ra Đồng Cung (ở Yển Sư, Hà Nam ngày nay). Y Doãn nhiếp chính ba năm, Thái Giáp hối lỗi sửa chữa, lại được đón về phục vị. Có một thuyết nói rằng Y Doãn đày Thái Giáp, tự lập làm vương, bảy năm sau, Thái Giáp trốn ra được, giết được Y Doãn tự mình phục vị (Trúc thu kỉ niên cổ bản) Sau khi phục vị, nối nghiệp vua Thang, khiến “chư hầu quy Ân, bách tính dĩ ninh” (Chư hầu theo về nhà Ân, trăm họ được yên ổn) ở ngôi 12 năm. Sau khi chết được tôn làm Thái Tông. Sách Thuyết Uyển, thiên Kính thận chép Khổng Tử dẫn lời Thái Giáp “Thiên tái nghiệt do khả vi, tự tác nghiệt, bất khả hoạn” (Trời làm tai nghiệt, còn tránh được, tự mình gây tai nghiệt, thì không thể trốn được).

3. Đế điển, tức Nghiêu điển, một thiên trong sách Thượng thư. Học giả cận đại cho rằng do sử quan đời Chu viết ra căn cứ vào truyền thuyết, sau đó lại được người thời Xuân Thu Chiến quốc thêm thắt tư tưởng Nho gia vào mà thành. Ghi chép sự tích Nghiêu Thuấn thiện nhượng, phản ánh một số tình hình lịch sử Trung Quốc thời kì cuối xã hội nguyên thuỷ. Ngụy Cổ văn Thượng Thư tách nửa sau của thiên này ra và thêm vào 28 chữ, để làm thành Thuấn điển.

4. Bàn minh. Bàn là cái chậu tắm thời cổ. Trên chậu có khắc minh văn để khuyên răn. Về câu này trong thiên Lễ kí. Đại học, Trịnh Huyền chú: “Bàn minh, khắc giới vu bàn dã” (Bàn minh, là khắc lời răn ở chậu tắm).

CHƯƠNG THỨ IV

Tiết thứ 1

Thi vân: mục mục Văn-Vương, ô tập hy kính chỉ; vi nhân quân chỉ ư nhân; vi nhân thần chỉ ư kính; vi nhân tử chỉ ư hiếu; vi nhân phụ chỉ ư từ, dữ quốc nhân giao chỉ ư tín.

Kinh Thi nói: “Vua Văn Vương ân đức sâu xa, ôi Ngài cứ kính cẩn mãi không thôi". Làm vua thì dừng ở đức nhân; làm bề tôi thì dừng ở đức kính, làm con thì dừng ở đức hiếu; làm cha thì dừng ở đức từ; giao thiệp với người trong nước thì dừng ở đức tín.

(Thi. Đại nhã. Văn vương, chương 4, câu 1-2).

Tiết thứ 2

Thi vân: chiêm bỉ Kỳ úc, lục trúc y y, hữu phỉ quân tử, như thiết như tha, như trác như ma, sắt hề giản hề, hích hề, huyền hề, hữu phỉ quân tử, chung bất khả huyên hề, như thiết như tha giả, đạo học dã; như trác như ma giả, tự tu dã; sắt hề, giản hề giả, tuận lật dã; hích hề, huyến hề giả, uy nghi dã; hữu phỉ quân tử, chung bất khả huyên hề giả, đạo thịnh đức chí thiện; dân chi bất năng vong dã.

Dịch nghĩa:

Kinh Thi nói rằng: “Trông kìa trên khúc quanh của sông Kì, tre xanh tốt rườm rà, [Nước Vệ] có người quân tử thanh tao, như cắt như giũa thật chăm chỉ, như dùi như mài thật tinh tế. Trang trọng nghiêm túc, xiết bao uy nghi. Vinh diệu rạng rỡ thay! [Nước Vệ], có người quân tử, mọi người mãi mãi không quên”. Câu “như cắt như giũa" là nói việc học của người quân tử. Câu “như dùi như mài” là nói việc trau dồi phẩm chất. “Trang trọng nghiêm túc" là nói trong lòng người quân tử cung kính sợ sệt; “Vinh diệu rạng rỡ" là nói dáng vẻ người quân tử rất mực uy nghiêm, có người quân tử, mọi người mãi mãi không quên” là nói thịnh đức chí thiện, thì dân chúng không bao giờ quên.

(Thi. Vệ phong. Kì úc, chương 1, câu 1-9).

Tiết thứ 3

Anh Đức Blog

Thứ Ba, 20 tháng 8, 2013

DAI HOC.html

Không có nhận xét nào:

Đăng nhận xét